خوشنویسی خطاطی در نخستین سده های دوران اسلامی

[Niyosha22]

از آغاز ظهور اسلام، هنرخطاطی در بین مسلمانان جایگاهی ویژه داشت. تأکیدهای مکرر قرآن بر اهمیت کتابت و ضرورت تدوین و حفظ کتاب خدا از طریق نوشتن، مسلمین را از همان نخستین سال های دوران اسلامی به تعلیم و ترویج

نویسنده: ولی الله کاوسی (2)




چکیده
از آغاز ظهور اسلام، هنرخطاطی در بین مسلمانان جایگاهی ویژه داشت. تأکیدهای مکرر قرآن بر اهمیت کتابت و ضرورت تدوین و حفظ کتاب خدا از طریق نوشتن، مسلمین را از همان نخستین سال های دوران اسلامی به تعلیم و ترویج خوش نویسی ترغیب کرد. افزون بر این، گفته هایی درباره ی اهمیت خط خوش که به پیامبر (ص) وائمه (ع) منسوب کرده اند، و نیز روایاتی...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Niyosha22]

واژه شناسی
هنر نوشتن به شیوه ای زیبا و با دست خطی خوش و عمل و شغل خطاط را خطاطی گویند (انوری، ج4، ذیل «خطاط» و «خطاطی»). در زبان عربی یکی از معانی خط را نوشتن با قلم و کتابت یا، در معنایی دقیق تر، کتابت عربی و شیوه ها و اشکال مختلف آن دانسته اند (زبیدی، ج19، ص 248، ذیل «خ ط ط»؛ دایره ی المعارف الاسلامیه، ج8ف ص 359، ذیل «خط»)؛ اما در معنایی خاص تر، واژه ی خط حاوی مفهوم خوش و زیبا و نیکو نوشتن است که در زبان عربی گاه با عباراتی چون فن الخط، تحسین الخط، و تجوید الخط بیان می شود. شیلا بلر (3) (ص.xxv) عبارات الخط الجمیل و الخط البدیع را هم در بین اعراب رایج دانسته است.
در زبان فارسی این هنر را «خوش نویسی» و آن خط را به زیبایی و با رعایت قواعد آن می نویسد، «خوش نویس» می گویند (انوری، ج4، ذیل...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Niyosha22]

تاریخچه
در بیش تر منابع قدیم و تحقیقات جدید، آغاز تاریخ خوش نویسی آن چنان با تاریخ پیدایش خط در آمیخته است که تفکیک این دو از یکدیگر سخت دشوار می نماید. گذشتگان پیدایش کتاب عربی را به حضرت آدم و احیای آن را پس از طوفان نوح در زمان حضرت اسماعیل یا ادریس پیامبر دانسته اند (الصوفی، ص28؛ صیرفی، ص15؛ ابن صایغ، ص50 و51). در نوروزنامه (ص65)، منسوب به خیام نیشابوری، طهمورث نخستین بانی فن دبیری معرفی شده است.
از منابع مختلف چنین بر می آید که تا پیش از اسلام نوشتن در میان اعراب چندان رایج نبود و سنن روایی بیش تر رواج داشت. با این حال، اعراب حجاز برای ثبت معاهدات تجاری و پیمان نامه های قبیله ای از کتابت بی نیاز نبودند. هم چنین مشهوراست که ایشان اشعاری معروف به «معلقات سبع» را به آب زر نوشته و بر...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Niyosha22]

در آغاز این عصر خطوط پیشین هم چنان رواج داشت. سپس خطی به نام عراقی پدیدار گشت که به خط ورّاقی هم مشهور بود. گویا این خط زوایای کمتری نسبت به خط کوفی داشت و به سبب دقت در جزییات نگارش، محَّقق هم خوانده می شد و مورد استفاده ی ورّاقان (کاتبان نُسخ) بود (سفدی، ص 22). در همین ایام، دو خطاط شامی، یکی به نام ضحاک بن عجلان که از پیروان قطبه بالمحرر بود در زمان سفّاح و دیگری به نام اسحاق بن حماد در زمان منصور و مهدی عباسی گوی سبقت از همتایان ربودند. این دو خطاط علاوه بر آن که بر قلم کوفی متداول تسلط داشتند، در اصلاح اقلام تازه هم می کوشیدند و خطوط جلیل و طومار را خوش می نوشتند. از دو خوش نویس به نام های خشنام بصری و مهدی کوفی هم یاد شده که در دوره ی هارون الرشید سرآمد بوده اند گفته شده که خشنام...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Niyosha22]

محققان دلایل چندی برای تغییر جهت خطاطی ازاقلام مبسوط به اقلام مستدیر برشمرده اند. برخی این دگرگونی را به تغییر در مصالح و ابزار خوش نویسی نسبت داده اند. دروش (ص133) چگونگی به کارگیری قلم، نوع و جنس قلم، شیوه ی تراشیدن نوک قلم، و طرز در دست گرفتن، بر کاغذ نهادن، و حرکت آن را روی کاغذ در این تغییر مؤثّر دانسته است. از سوی دیگر، زمان آغاز استفاده از اقلام مستدیر مصادف است با دوره ی جای گزینی کاغذ به جای پوست در مکتوبات سرزمین های اسلامی. کاغذ که از اوایل سده ی سوم در دستگاه عباسیان رایج بود، دست کم از میانه ی این قرن برای نگارش نسخه های غیر دینی هم به کار رفت. ظاهراً جای گزینی پوست با کاغذ به استفاده از مرکب سیاه حاصل از دوده (مداد) به جای جوهر خرمایی حاصل از مازو (حبر) انجامید (بلر،...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.