آموزشی آموزشی | حس آمیزی

[Vana~]

حس آمیزی چیست ؟
حس آمیزی در اصطلاح ادبی، به کار بردن حس یا محسوسی است در حوزه حس یا محسوس دیگر، یا درآمیختن حواس با یکدیگر. برای مثال، در حافظ در مصراع «جوابِ تلخ می‌زیبد لبِ لعل شکرخا را» کلمه «جواب»‌ را که شنیدنی است و مربوط به حس شنوایی، در حوزه حس چشایی به کار برده است (تلخ را به آن نسبت داده است). به عبارت ساده‌تر، وقتی در شعر یا نثر حداقل دو حس متفاوت را بیاوریم و آن‌ها را با هم ترکیب و آمیخته کنیم، آرایه حس آمیزی داریم. مثلاً اگر بگویی «بوی خوش می‌شنوم» برای حس بویایی را با حس شنوایی آمیخته‌ایم و حس‌آمیزی داریم.

 

[Vana~]

معمولاً در ارتباط با هر یک از حواس، لغات و فعل‌هایی به کار می‌رود که دانستن آن‌ها برای تشخیص حس آمیزی مفید خواهد بود. در ادامه، به ین موارد اشاره می‌کنیم:

حس بینایی: معمولاً با ویژگی‌هایی از قبیل رنگ، سمت، اندازه، بافت و فعل‌هایی چون دیدن و تماشا کردن همراه است.
حس شنوایی: بیان آن با خصوصیاتی از قبیل صوت، صدا، نغمه، آواز بیان می‌شود و فعل‌های گوش دادن، شنیدن و... برای بیان این حس بیان می‌شود.
حس چشایی: شیرینی، ترشی، تلخی، بی‌مزگی و... مربوط به این حس هستند و خوردن و چشیدن و نوشیدن از فعل‌های مربوط به آن.
حس بویایی: عطر و امثال آن از کلمات بیان این هستند و فعل‌هایی مانند بوییدن و استشمام برای توضیح این حس به کار می‌روند.
حس بساوایی: حس بساوایی یا لامسه حسی است که با احساس‌هایی...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Vana~]

انواع حس آمیزی با توجه به طرفین آن
طرفین حس آمیزی همان دو حسی هستند که شاعر به آن‌ها اشاره می‌کند و آن‌ها را درمی‌آمیزد. به لحاظ طرفین، می‌توان برای آرایه حس آمیزی دو نوع را قائل شد:
۱. حسی-انتزاعی: تصویرهایی که یکی از دو طرف آن از طریق حواس پنجگانه قابل درک باشد و طرف دیگر انتزاعی. برای مثال، بوی عشق، رابطه سرد و... . برای مثال، مولوی در بیت زیر، یک امر انتزاعی و غیرحسی، یعنی راز، را در ارتباط با یکی از حواس پنجگانه، یعنی چشایی و خوردن، به‌ کار برده است:

راز تو را بخوردم، شب را گواه کردم
شب از سیاه‌کاری پنهان کند عبادت

۲. حسی-حسی: تصویرهایی که بتوان هر دو طرف آن را با حواس پنجگانه درک کرد. برای مثال، نگاه سرد و صدای گرم.

 

[Vana~]

ساختار حس آمیزی
ساختار حس آمیزی در شعر را عموماً می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:

۱. غیرترکیبی: در این ساختار عبارت‌های ترکیبی، مانند ترکیب‌های وصفی (موصوف و صفت) یا ترکیب اضافی (مضاف و مضاف‌الیه)، به کار نمی‌روند. در عوض، از فعل در ساخار یک جمله استفاده می‌شود. از مثال‌های این نوع می‌توان به صدا دیدن، بو شنیدن و... اشاره کرد.

نیما یوشیج در بیت زیر از این ساختار استفاده کرده است:

می‌پرد و آب و هوا را زهرآگین می‌کند
تلخ بر ما زندگانی‌های شیرین می‌کند

نیما در این بیت به تلخ کردن زندگی شیرین اشاره می‌کند.
۲. ترکیبی: در این ساخت، ترکیب‌های وصفی یا اضافی یا ترکیب آن‌ها به کار می‌رود.

از ترکیبات وصفی این ساخت می‌توان به مواردی از قبیل عشق آتشین، صدای گرم و... اشاره کرد. مثال‌های...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Vana~]

حس آمیزی در شعر فارسی
آرایه حس آمیزی سابقه‌ای طولانی در شعر فارسی دارد. همان‌طور که می‌بینیم، فردوسی در بیت زیر، سخن شیرین و آوای نرم و گرم گفتن را به کار برده است:

سپهبد پرستنده را گفت گرم
سخن‌های شیرین به آوای نرم

مولوی در بیت زیر از چشیدن لبیک سخن می‌گوید:

هست لبیکی که نتوانی شنید
لیک سر تا پای بتوانی چشید

بیدل دهلوی و صائب تبریزی، از سردمداران سبک هندی، در شعرهایشان بسیار از آرایه حس آمیزی استفاده کرده‌اند.
صائب با آوردن ترکیب وصفی «افغان رنگین» (افغان به‌معنای زاری) در بیت زیر حس شنوایی و بینایی را با هم درآمیخته است:
بلبل ز افغان رنگین سرخ دارد روی باغ
بوستان پیرا دهان غنچه پر زر می‌کند

بیدل در بیت زیر «رنگ بو داشتن» را به کار برده و با آمیختن حس‌های بینایی و بویایی...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Vana~]

مثال های آرایه حس آمیزی
در این بخش، مثال‌هایی را از آرایه حس آمیزی بررسی می‌کنیم.
علی معلم در بیت زیر شنیدن بو را بیان می‌کند:
قابیلیان بر قامت شب می‌تنیدند
هابیلیان بوی قیامت می‌شنیدند

در بیت زیر از حافظ، ترکیب جواب تلخ بیان شده است. همان‌طور که می‌دانیم، جواب دادن مربوط به حس شنوایی است که تلخ بودن (حس چشایی) با آن آمیخته شده است:
اگر دشنام فرمایی و گر نفرین دعا گویم
جواب تلخ می‌زیبد لب لعل شکرخا را

حافظ در بیت زیر برای صدا که مربوط به شنوایی است، فعل دیدن (حس بینایی) را به کار برده است:
از صدای سخن عشق ندیدم خوش‌تر
یادگاری که در این گنبد دوار بماند

صائب در بیت زیر برای مزه تلخ فعل نشستن را به کار برده است:
تلخ منشين ش*ر..اب اگر داری
شور کم کن کباب اگر داری

فردوسی در بیت زیر...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Vana~]

سوالات متداول درباره آرایه حس‌ آمیزی
در این بخش به برخی از سوالات پرتکرار درباره آرایه حس‌آمیزی به اختصار پاسخ می‌دهیم.
آرایه حس‌ آمیزی چند نوع دارد؟
حس‌ آمیزی به دو نوع حسی-انتزاعی و حسی-حسی تقسیم‌بندی می‌شود.

حس‌آمیزی از نظر ساختار به چند دسته تقسیم‌بندی می‌شود؟
از نظر ساختاری دو نوع حس‌ آمیزی «ترکیبی» و «غیرترکیبی» در ادبیات فارسی وجود دارد.
منبع: فرادرس