آموزشی‌ شعرکده تحلیل وزن و قافیه در شعر کلاسیک و نو و ترانه

[NARGES-S]

اگر وزن و قافیه را نمی‏شناسید و شاعرید یا شعر را دوست دارید , حتما این نوشته را بخوانید . خواندنش وقت زیادی از شما نمی‏گیرد : 20 دقیقه این مطلب را بخوانید و نیم ساعت 5 تا شعر را بررسی کنید . همین و تمام ! باور کنید اصلا سخت نیست . تنبلی را کنار بگذارید !

---

3 - چرا دانستن اصول وزن و قافیه لازم است ؟
برای آنکه شعر دیگران ( از فردوسی و سعدی و مولوی و حافظ تا بسیاری از شعرهای نیما و سهراب و فروغ و اخوان ثالث و شاملو ) را درست بخوانید و از آن لذت بیشتری ببرید و اگر شعر کلاسیک یا نیمایی یا ترانه میگویید برای این که شعر ِ بدون اشکال بگویید و اگر شعر سپید هم میگویید برای آنکه آهنگ ذاتی شعر خود را مخصوصا در قسمت های موزون‏تر آن بهتر بشناسید ...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[NARGES-S]

حالا آموزش وزن شعر فارسی را شروع می‏کنم:
همه چیز از زمان لازم برای تلفظ یک هجا ( بخش)شروع می‏شود:
تلفظ ر ِی از ر ِ بیش‏تر طول میکشد .این که ساده است . نیست؟
حروف یا صدادارند یعنی فقط با حنجره و تغییر شکل دهان ایجاد می‏شوند مانند حروف صدادار کوتاه: اَ- اِ - اُ
و حروف صدادار بلند: آ - ای - او - اُو ( مثل نو )
یا بی‏صدا هستند ( سایر حروف فارسی) و با کمک لب و دندان و زبان و سقف دهان و حلق تلفظ می‏شوند (مثل ء - ع - غ - ی - و - ب - پ -... )
اگر زمان تلفظ حروف صدادار کوتاه و حروف بی‏صدا را 1 فرض کنیم زمان تلفظ حروف صدادار بلند 2 میشود .
هر هجا , یک حرف صدادار با حروف بی‏صدای قبل و بعد از آن است . تقطیع شعر یعنی بخش کردن کلمات آن به هجاهای سازنده ( همان کاری که اول دبستان انجام...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[NARGES-S]

شعر باید به همان‏ صورتی که خوانده می‏شود تقطیع شود :
اگر یک هجا با حرف صدادار شروع شود قبل از آن در واقع یک ء وجود دارد که نوشته نشده است ولی حساب می‏شود . پس آلی مثل عالی محسوب میشود (یعنی دو هجای بلند : - - )
حرف و اگر او خوانده می‏شود صدادار است (مثل بود ) اما اگر و خوانده شود بی‏صدا ( مثل وای )
حرف ی اگر ای خوانده می‏شود صدادار است (مثل سیب ) و اگر ی خوانده شود بی‏صدا ( مثل یار )
اگر قبل از ی کسره باشد آن کسره‏ , ای خوانده میشود ولی چون کوتاه تلفظ میشود باید حرف صدادار کوتاه حساب شود مگر آن که ی تشدید داشته باشد :
نیاز = ن ِ یاز = 7 - 7
نیات = نی یات = - - 7
کلا حروف مشدد دوبارحساب می‏شود: معلّم= مُ عَل لـِم = 7 - -
و عطف معمولا به کلمه قبل می‏چسبد : من و تو = مَ نُ تُ...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[NARGES-S]

ن ساکن حرف صدادار بلند قبل از خود را کوتاه میکند یا به عبارت دیگر خودش را حذف می‏کند: جان=جا = - نان=نا = -
فقط هجای نان در نانوا هجای کشیده محسوب می‏شود:
ز خاک من اگر گندم برآید
از آن گر نان پزی مستی فزاید
خمیر و نانوا دیوانه گردد
تنورش بیت مستانه سراید
پس در زمان حضرت مولوی هم مانند امروز گاهی نانوا به صورت نانِوا تلفظ می‏شده است !

---

آخرین هجای مصرع همیشه یک هجای بلند محسوب می‏شود چون اگر کوتاه یا کشیده هم باشد ناخودآگاه بلند خوانده میشود .

---

اختیارات شاعری :
اول : شاعر میتواند کلماتی را که با حرف صدادار شروع می‏شود به کلمه قبل بچسباند . مثلا ( من از این ) به چهار صورت ممکن است خوانده شود ...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[NARGES-S]

- نامگذاری وزنها ( بحرهای عروضی)
این کار که چهار مورد آن را در بند قبل دیدید فقط برای ساده شدن نامگذاری وزنهاست و اصلا لازم نیست عربی بلد باشید‏.
معمولا وزن شعرها تکرار یک الگوی ثابت است که اسم آنها طوری انتخاب می‏شود که هم‏وزن خودشان باشد و با تکرار یا به تنهایی یک مصرع کامل ایجاد می‏کنند .
درصورت تکرار معمولا آخرین آنها در مصرع یک یا چند هجای خود را از دست می‏دهد و مخبون (دم‏بریده) می‏شود و در غیر این صورت اگر تعداد تکرار الگو زوج باشد طبیعتا هر مصرع خودش دو نیمه هم‏وزن دارد و وزن دوری نامیده میشود . در مورد وزن دوری آخرین هجای هر نیمه مصرع طبق بند 10 همیشه بلند محسوب میشود .
پرکاربردترین الگوها اینهاست :
- : فـَع
- - : فـَعـلـُن
7 - : فَـعَـل
7 - - : فـَعـولـُن
- 7 - ...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[NARGES-S]

مثالهایی از وزنهای پرکاربرد شعر کلاسیک (در مورد هر مثال باید خودتان شعر را تقطیع عروضی کنید و قوانین و اختیارات شاعری مربوط به آن را بررسی کنید تا کاملا مسلط شوید . در مورد وزنهای دوری وسط مصرع را با | نشان داده‏ام . )
فـَعـولـُن فـَعـولـُن فـَعـولـُن فَعَل (وزن حماسی شاهنامه ) :
7 - - 7 - - 7 - - 7 -
کنون گر به دریا چو ماهی شوی
و یا همچو شب در سیاهی شوی
کُ . نون . گر . ب ِ . دَر . یا . چُ .ما . هی . ش َ . وی
وَ . یا . هَم . چُ . شـَب . دَر. س ِ . یا . هی . ش َ . وی
ن در انتهای کنون طبق قاعده بند 8 حساب نمی‏شود.
به نحوه تقطیع سیاهی و چو و قاعده بند 7 هم دقت کنید .
مـَفاعیلـُن مـَفاعیلـُن | مـَفاعیلـُن مـَفاعیلـُن :
7 - - - 7 - - - 7 - - - 7 - - -
سحر با باد میگفتم حدیث...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[NARGES-S]

قافیه و ردیف :
در قصیده و غزل و دوبیتی و رباعی مصرع اول بیت اول با تمام مصرع‏های دوم ابیات هم‏قافیه است اما در مثنوی هر دو مصرع هر بیت هم‏قافیه‏اند.
تفاوت دوبیتی و رباعی در وزن آنهاست و تفاوت قصیده و غزل در موضوع است .
قطعه مانند قصیده است اما اولین مصرع قافیه ندارد.
قافیه در شعر سنتی اجباری و ردیف اختیاری است . ردیف گاهی یک کلمه است و گاهی طولانی‏تر است و به شبه جمله یا یک جمله بدل می‏شود . ردیف طولانی از نظر معنی یا آهنگ شعر نقطه‏ی ثقل آن است .
قافیه باید حداقل شامل یک حرف صدادار باشد : چوب با خواب هم‏قافیه نیست ولی با خوب هم‏قافیه است .
قافیه بخش انتهای کلمات است ( چون اگر تمام کلمه باشد ردیف محسوب می‏شود ) : کتاب من با دفترمن هم‏قافیه نیست !
قافیه معمولا نباید تکراری...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[NARGES-S]

ترانه : تفاوتهای مهم ترانه با شعر کلاسیک :
اول این که چون ترانه معمولا به جای خوانده شدن از روی کاغذ , شنیده می‏شود جملات باید کوتاه‏تر و فاصله آنها تا مرجع مورد نظر شاعر باید کم باشد , مثلا نباید مثل شعر کلاسیک در یک جمله ابهامی موجود باشد که با توجه به دو یا سه بیت قبل متوجه نظر شاعر ترانه شویم .
دوم این که اگر تمام ترانه در یک وزن باشد آهنگ آن منوتون ( یکنواخت ) و شاید خسته‏کننده می‏شود پس بهتر است در قسمتهای مختلف یک ترانه مخصوصا در ترجیع‏بندها وزنهای مختلف اما نزدیک به هم ایجاد شود.
سوم این که هجاها و حروف تشکیل دهنده کلمات ترانه باید با آهنگ مورد نظر ترانه‏سرا سازگار باشد .
چهارم این که در ترانه از گویش‏های محلی کلمات نیز استفاده می‏شود مثلا خونه به جای خانه می‏آید و...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[NARGES-S]

وزن و قافیه در شعر نیمایی :
قافیه اختیاری است . تمام خطهای شعر با تکرار یک الگوی ثابت ولی با تعداد تکرار مختلف و حذف احتمالی یک یا چند هجای انتهایی به دست می‏آید . اختیار شاعری تبدیل دو هجای کوتاه به یک هجای بلند رایج است .
الگوهای پرکاربرد به قرار زیر است :
فَعَلاتـُن :
اولین فَعَلاتـُن میتواند به فاعِلاتـُن تبدیل شود:
خواب در چشم ترم می‏شکند ( نیما یوشیج )
آب را گل نکنیم (سهراب سپهری)
اهل کاشانم ( سهراب سپهری)
بی‏تو مهتاب شبی باز از آن کوچه گذشتم ( فریدون مشیری)
مَفاعیلُن :
مسیحای جوان‏مرد من ای ترسای پیر پیرهن چرکین !
سلامم را تو پاسخ گوی ( زمستان مهدی اخوان ثالث )
نمی‏خواهم بدانم کوزه‏گر از خاک اندامم چه خواهد ساخت !
فاعِلاتُن :
وای جنگل را بیابان می‏کنند
مُستـَفعِلُن...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.