ماوراء ابن‌سینا و نقش متافیزیک در هرمنوتیک دینی

[Regina]

چکیده
«ابن‌سینا و نقش متافیزیک در هرمنوتیک دینی»، یک بررسی میان‌رشته‌ای است که بین دانش متافیزیک، هرمنوتیک و متون دینی (کتاب و سنّت) ارتباط برقرار می‌کند. مسئلۀ این مطالعه، نقش متافیزیک در فهم کتاب و سنّت و معضلات مربوط به آن است. این مطالعه بنیادی، تاریخی، تحلیلی است که به‌روش کتابخانه‌ای با استفاده از منابع معتبر انجام شده است. یافته‌های این پژوهش، این است که به‌نظرِ ابن‌سینا نفش اصلی در فهم و هرمنوتیک کتاب و سنّت نه با متن و نه با مؤلف متن، بلکه با مفسّر متن است. به‌نظرِ او مفسّر متن تنها با پیش‌فرض‌های عقلانی خود قادر به نزدیکی به افق مؤلف و افق متن دین می‌شود و از آن تفسیر و فهم شایسته از متن پیدا می‌کند.
ابن‌سینا با پیش‌فرض‌های متافیزیکی در فهم مباحث مربوط به مبدأشناسی،...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Regina]

مقدمه

پدیدارشناسان برای فهم هر اثری از جمله متون دینی مثل کتاب و سنّت، سه مؤلفه تشخیص داده‌اند: 1) اثر یا موضوع فهم که می‌تواند شیء یا زبان و زبان مکتوب، حادثه یا شخص باشد که در بحث ما زبان مکتوب و «متن» و آن هم متن کتاب و سنّت است؛ 2) پدیدآورندۀ اثر «مؤلف متن» است که در اینجا در مرحلۀ اول، خدا سپس رسول(ص) و در اندیشۀ شیعه اهل بیت(ع) هستند؛ 3) تفسیرکنندۀ اثر که «مفسّر متن» است.

پرسش هرمنوتیکی این است که مؤلفۀ اصلی و شاخص «فهم» چیست؟ برخی امر محوری را در فهم، «متن» دانسته‌اند، بعضی «مؤلف متن» و عده‌ای «مفسّر متن» دانسته‌اند.

1- استدلال «متن‌محوران»، این است که بن‌مایۀ دانش هرمنوتیک، فهم «متن» است. هرمنوتیک، نظریة عمل فهم، در جریان رابطه‌اش با تفسیر متون است (هوی، ۱۳۸۷: 9). تا...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Regina]

1- افق فکری ابن‌سینا در هرمنوتیک کتاب و سنّت

مطالعۀ زندگی ابن‌سینا نشان می‌دهد که او از هوش و نبوغی خارق‌العاده برخوردار بوده است. ذهنی خلاق داشته و از اراده‌ای معطوف به دانستن برخوردار بوده است. او علاوه بر استعداد ذاتی، خانواده‌ای مذهبی، به‌لحاظ فرهنگی، فرهیخته و به‌لحاظ اقتصادی متموّلی داشته است. زیست‌جهان Lifeworld یا فضای تاریخی فرهنگی ابن‌سینا، شرایط زمانی، مکانی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی خاص که ابن‌سینا در آن می‌زیسته است و حامل سنّت‌هایی بوده که اندیشه و افکار و کنش‌های ابن‌سینا را در زمینۀ هرمنوتیک کتاب و سنّت تحت تأثیر خود قرار داده بود. شکل‌گیری دولت‌های نیمه‌مستقل و مقتدر ملی که تنها از نظر شکلی وابسته به خلافت اسلامی بودند، تقریباً هم‌زمان با ولادت ابن‌سینا در ایران...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Regina]

2- متافیزیک، منظر هرمنوتیک کتاب و سنّت ابن‌سینا:

مهم‌ترین مشخصة فکری ابن‌سینا متافیزیک یا هستی‌شناسی اوست. نکتۀ مهم در اندیشۀ ابن‌سینا این بود که وی همه‌چیز را از پشت عینک متافیزیک مشاهده می‌کرد. به‌نظرِ او متافیزیک علم اول است با اینکه در آخر می‌آموزند (ابن‌سینا، 1360: 72). اصلی‌ترین «منظر» و «پیش‌نگرش» برون‌متنی هرمنوتیک کتاب و سنّت ابن‌سینا متافیزیک است؛ البته متافیزیک منطقی و یقینی. دلایلی که او بر این مدعای خود اقامه می‌کند به قرار زیر است:

به‌نظرِ ابن‌سینا، برای فهم هر حقیقتی از جمله هرمنوتیک کتاب و سنّت باید پایه‌ای پولادین و نفوذناپذیر، استوار، یقینی و غیرقابل‌تردید داشت تا اندیشه بر مبنای آن بنا شود. از نظر ابن‌سینا اکثر مدرکات بشر اکتسابی یا پسینی هستند و نمی‌توانند...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Regina]

3- نسبت متافیزیک و هرمنوتیک کتاب و سنّت

به‌نظرِ ابن‌سینا با اینکه کتاب و سنّت را اول می‌آموزند و در زندگی اجتماعی بر متافیزیک مقدم می‌دارند، متافیزیک بر دین‌شناسی به چهار دلیل تقدم مرتبی دارد: 1- موضوع هر دانشی از جمله موضوعات متون دینی باید در متافیزیک اثبات شود (همان، 1360: 72)؛ 2- مبدأ و معاد موضوع مشترک بین دین و متافیزیک است. متافیزیک فارغ از اینکه کتاب و سنّت در مورد مبدأ و معاد چه گفته باشند، درصدد است تا به این پرسش پاسخ گوید که آیا وجود مبدأ و علتی دارد؟ فرجام عالم و آدم چیست؟؛ 3- تفاوت متافیزیک و علم چه انسانی و چه طبیعی در این است که موضوع علوم را متافیزیک اثبات می‌کند؛ ولی محمولات علوم را خود علوم اثبات می‌کنند. چون مبدأ و معاد موضوع مشترک متافیزیک و دین است و دانشی...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Regina]

4- روایی یا ناروایی منظر متافیزیکی به هرمنوتیک کتاب و سنّت:

همواره بر ابن‌سینا این خورده گرفته شده است که چرا به موضوعات و گزاره‌های کتاب و سنّت از منظر متافیزیکی نظر می‌کند. استدلال آنان این است که متافیزیک محصول افکار فلسفیِ انسان‌هایی بی‌اعتقاد به توحید مثل ارسطو و افلاطون را چه نسبت با کتاب و سنّت. به‌نظرِ آنان چنین چیزی تحمیل و تطبیق افکار یونانیان بر تعالیم قرآن است و نارواست (نصر، 1377: 274). به‌نظرِ این گروه نسبتی بین افکار ایمانیان و یونانیان نیست. نقد رویکرد ابن‌سینا به هرمنوتیک کتاب و سنّت ممکن است مبنایی و ممکن است مصداقی باشد. سخن آنان بر این پرسش استوار است که اصولاً داشتن معرفت، نظرگاه، پیش‌ساختار، پیش‌فرض و انتظار پیشینی به متن نارواست؟ یا خیر همۀ این امور رواست،...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Regina]

4-1- پیش‌فرض‌های فهم گزاره‌های مربوط به مبدأشناسی:

بنا بر متافیزیک این‌سینا موجود در عالم واقع، یا وجودش به خود بایسته و ضروری است، یا به خود بایسته و ضروری نیست، بلکه وجود و عدم برای آنان ممکن است (همان، 1413ق: 13-19). هستی بایسته و ضروری «واجب‌الوجود» است. هستی که در هست‌بودنش، هیچ بایستگی و ضرورتی ندارد «ممکن‌الوجود» است. یک چیز نمی‌تواند هم «واجب‌الوجود» و هم «ممکن‌الوجود» باشد؛ چون تناقض لازم می‌آید. پس موجودات عالم باید یا «واجب‌الوجود» و یا «ممکن‌الوجود» باشد (همان، 1363: 2). وجود ممکنات محرز و وجود واجب محتمل است. اگر چنین وجودی اثبات شود کلیدی‌ترین موضوع هرمنوتیک کتاب و سنّت اثبات شده و در این صورت گزاره‌های مربوط به آن «معنادار» خواهد بود. ابن‌سینا به پیروی از فلاسفۀ...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Regina]

4-2- پیش‌فرض‌های فهم گزاره‌های جهان‌شناختی ابن‌سینا

نگاه اونتولوجیک ابن‌سینا، به هرمنوتیک کتاب و سنّت، درمورد جهان‌شناسی هم جاری است. ابن‌سینا در فهم آیات و روایت بخش جهان‌شناسی از پیش‌فرض‌های خاص خود بهره گرفته است و از تفکر سنّتی خلقت منفرد و در عرض یکدیگر موجودات عالم که تفسیری عرفی بود و از ظاهر کتاب و سنّت هم استفاده می‌شد، فاصله گرفته است. این فاصله میراثی بود که سنّت فلسفی عصر ابن‌سینا از اندیشه‌های نوافلاطونیان و کتاب آثولوجیای فلوطین داشت. ابن‌سینا بر اساس و ساختار همان نگرش، جهان خلقت را، به دو بخش عِلوی و سِفلی، مجرد و مادی، معقول و محسوس تقسیم می‌کرد و از بلندی و پستی وجودی آن، بهرة ارزشی می‌گرفت. البته مفاهیمی چون «امر و خلق»، «غیب و شهادت»، «ملک و ملکوت» و...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Regina]

4-3- پیش‌فرض‌های فهم گزاره‌های فرجام‌شناسی ابن‌سینا:

وجودشناسانی چون ابن‌سینا، پیش‌فرض‌های موضوعات و گزاره‌های کتاب و سنّت مربوط به فرجام‌شناسی را از مطالعة وجود انسان و سیر تطور حیات او استنتاج می‌کنند و به این نتیجه می‌رسند که زندگی پس از مرگ نتیجه و میوة قهری بازگشت قانون‌مند و منظم موجودات به سوی عقول است. از این پس عقل آزادشده از قیود مادی، خودش راه تکامل جوهر خویش را یافته و به سعادت خواهد رسید که یافتن خویشتن خویش است. به‌نظرِ ابن‌سینا، دایرة نظم وجود از عقل سپس نفس و پس از آن به اجسام و آنگاه اجسام به نفس و سپس عقل سیر می‌کند. آنگاه عقل به مرتبة مبادی می‌رسد (همان، 1363: 91). ابن‌سینا فرجام و کیفیت حیات روحانی پس از مرگ انسان را با معنویت حاصل از عقلانیت مرتبط دانسته است...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Regina]

4-4- پیش‌فرض‌های فهم گزاره‌های مربوط به نبی‌شناسی:

اصل سوم ادیان توحیدی نبوت است. در موضوعات مرتبط با نبوت هم سوءتفاهم وجود دارد و باید برای رفع سوءتفاهم به هرمنوتیک کتاب و سنّت متوسل شد. پیش‌فرض‌های نبی‌شناختی در سنّت ابن‌سینا در راستای انسان‌شناسی و معادشناسی شکل می‌گیرد. نبی‌شناسیِ ابن‌سینا، به‌نوعی به انسان‌شناسی و به ارتباط نبی به‌عنوان انسان وارسته، با عالم معنا وابسته است. به‌نظر ابن‌سینا، انبیا انسان‌هایی بوده‌اند، چون بقیۀ انسان‌ها؛ با این تفاوت که دارای قوی‌ترین نفوسی شده‌اند که برای یک انسان امکان‌پذیر است (ابن‌سینا، 1388: 212-219).

به‌نظرِ ابن‌سینا، انسان بنا بر جوهر ذاتی و فطرت خود، همواره تمایل به «مبادی عالیه» دارد و علاقه‌مند به اتصال به عقول مفارق و اعتکاف بر...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.